میراث تفسیری حسین بن سعید اهوازی

تاریخ تفسیر امامیه، از دیرباز تا کنون، شاهد تلاش‌های سترگ امامان، عالمان و راویان شیعی در خدمت به قرآن کریم بوده است. به طوری که در دوره‏های مختلف، گاهی با فراز و نشیب‏ هایی همراه بوده است اما در این میان نقش ائمه علیهم السلام و راویان ایشان بسی برجسته می باشد، چرا که راویان و تربیت یافتگان امامان علیهم السلام در حوزه تفسیر و شناخت قرآن‏، با دریافت تبیین ‏های نغز آیات و دسترسی به معارف قرآنی، دانشی‏ گران ‏بها از منبعی اصیل و صحیح را به صورت مکتوب و شفاهی در اختیار شاگردان خود و نسل ‏های بعد قرار دادند.

«کتاب التفسیر» پیش رو، بخشی از میراث قرآنی مفقود حسین بن سعید اهوازی، از راویان بزرگ و پرکار شیعی می باشد. وی از عالمان قرن سوم و از محدثان مؤثّر در انتقال معارف دینی و اندیشه‏ های شیعی از مدرسه کوفه به مدرسه قم است.

احیای این اثر ارجمند و بازسازی آن از روایات برجای مانده و پراکنده در کتاب‏ های کهن حدیث و تفسیر و با نظارت و پیگیری گروه احیا و بازسازی متون تفسیری در پژوهشکدۀ تفسیر اهل بیت علیهم السلام پژوهشگاه قرآن و حدیث به انجام رسید. با تدوین کتاب حاضر، بخشی دیگر از روایات قرآنی - تفسیری قرن دوم و سوم در حوزۀ قرآن تبیینی و قرآن شناسی در دسترس قرآن پژوهان قرار می‏ گیرد تا بخشی از اندیشه ‏‏ورزی و کوشش‏ های علمی شیعه در ساحت قرآن کریم نمایان شود.

نویسنده معتقد است آنچه پرداختن به منابع تفاسیر روایی را مهم و ضروری می‏ سازد، اهمیّت و ارزشی است که سنّت و میراث حدیثی در رسیدن به فهم درست از آیات الهی دارد. از سوی دیگر، شناخت مصادر اوّلیه در حوزۀ تفسیر، در مستندسازی دیدگاه‏ های مفسّران در طول تاریخ، نقشی بسزا دارد. در حقیقت، منابع تفسیری موجود در قرن‏ های اوّل تا سوم هجری، پشتوانۀ تفسیر شیعه ‏اند و از این جهت، دستیابی به آنها اهمیّت دارد، چرا که تلاش‏ هایی برای بازیابی تفاسیر روایی بر اساس منابع موجود، انجام شده که گاه خود ائمّه علیهم السلام و گاه شاگردان و اصحاب ایشان محور آنها بوده ‏اند. تفاسیری چون تفسیر ابو حمزۀ ثمالی، تفسیر ابان بن تغلب، تفسیر حسن بصری و تفسیر جابر بن یزید جعفی، از آثاری هستند که با محوریت اصحاب ائمّه علیهم السلام شکل گرفته‏ اند.

در اثر حاضر، نویسنده تلاش کرده است تا آثار این تفسیر در مجامع روایی، به مدد قرائن موجود در کتاب‏ های فهرست و رجال، ردیابی شوند تا به مجموعه ‏ای ارزشمند از آموزه‏ های تفسیری اهل بیت علیهم السلام نگارش یافته در قرن سوم، دست یابد.

پژوهش حاضر، از جمله پژوهش‏ های مربوط به منبع‏ شناسی تفاسیر اثری با هدف اصلیِ بازیابی و احیای کتاب تفسیر حسین بن سعید اهوازی است. گرچه، افزون بر گزارش روایات تفسیری، تبیین مراحل بازیابی و بررسی محتوای روایات از نظر گونۀ‏ روایی را نیز در بر دارد. در فصل نخست این مجموعه، به تحلیل شخصیت و بررسی جغرافیای زندگی مؤلّف و در پایان نیز به تحلیل محتوای اثر و مقایسۀ آموزه‏ های آن با آرای موجود در برخی تفاسیر مهمّ شیعه پرداخته شده است.